آسیب‌های مصرف الکل
نویسنده: عبدالرضا آتشین‌صدف
مصرف الکل آسیب‌های مختلفی را پدید می‌آورد که برخی از مهم‌ترین این آسیب‌ها در ادامه ذکر می‌شود.
۱) بیماری‌های ناشی از مصرف الکل
امام صادق ۷ درباره علت تحریم خمر می‌فرماید: «خداوند خمر را به‌دلیل فعل (و کرداری که از نوشنده آن سر می‌زند) و فساد آن تحریم فرمود؛ زیرا پیوسته نوشیدن آن موجب رعشه و لرزه شده… همچنین فرد، دست به خونریزی و زنا می‌زند.»
برخلاف سموم دیگر که معمولاً بخش یا بخش‌هایی از بدن را هدف قرار داده و بدان بخش یا بخش‌های دیگر آسیب می‌رسانند، الکل تمامی اعضای بدن را هدف قرار می‌دهد و در اثر مصرف الکل از مغز گرفته تا کبد و دستگاه گوارش و عضلات و استخوان‌ها دچار آسیب جدی و غیر قابل‌برگشت می‌شوند و حتی تغییرات ژنتیکی در انسان ایجاد می‌شود و سیستم ایمنی و دفاعی بدن به شدت مختل می‌گردد.
الکل پس از ورود به‌دستگاه گوارش، به سرعت جذب بدن می‌شود و ظرف ۲ تا ۳ ساعت پس از مصرف آن، آثار خود را بروز می‌دهد. تنها ۵ تا ده درصد از الکل مصرف شده، از طریق ادرار و تعریق و تنفس از بدن خارج می‌شود و مابقی آن، به گاز کربنیک و آب مبدل می‌گردد.
الکل بیش از ۶۰ نوع بیماری در انسان ایجاد می‌کند که در این مختصر به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود:
۱. آسیب به مغز و سیستم عصبی بدن: الکل پس از ورود به جریان خون، موجب آرامش نسبی و رخوت، فقدان تمرکز، هذیان و از بین رفتن هشیاری می‌شود. افراط در مصرف الکل می‌تواند موجب ازکارافتادن سیستم عصبی مرکزی و مرگ شود. کاهش حافظه و زوال عقل از عوارض جدی وابستگی به الکل است. انسان به طور طبیعی، در هر ده سال دو درصد از حجم مغز خود را از دست می‌دهد؛ ولی این میزان در افراد الکلی به شدت افزایش می‌یابد و آنان سریعاً دچار زوال عقل می‌شوند. قضاوت آنان مختل شده و قادر به حل نمودن مسائل عادی زندگی نیستند. از نظر اجتماعی منزوی می‌شوند، کار خود را از دست می‌دهند و پرخاش‌گر می‌شوند.
حملات تشنجی از عوارض مصرف الکل است. همچنین الکل، آثار داروهای ضد تشنّج را کاهش می‌دهد. التهاب اعصاب محیطی که موجب حالات درد یا گزگز اندام‌ها می‌شود، هذیان‌گویی، خواب‌های پریشان، کابوس‌های شبانه و توهمات شنوایی و بینایی که عمدتاً بیمار را به وحشت می‌اندازند، از سایر عوارض شایع در وابستگی به الکل است.
۲. ایجاد انواع سرطان‌ها: سرطان در الکلی‌ها، بسیار شایع‌تر از افراد عادی است و عامل آن را تبدیل شدن الکل به استالدئید که ماده‌ای به شدت سرطان‌زا است، می‌دانند. هرچند الکل، به‌طور مستقیم نیز موجب آسیب مخاط می‌شود که خود زمینه‌ساز ابتلا به سرطان است.
سرطان لب و حفرة دهان، حنجره، گلو، مری، معده، رود باریک و رودة بزرگ، پستان، کبد، لوزالمعده و… به‌شدت در افراد الکلی، بیش از مردم عادی است. این سرطان‌ها، در صورت مصرف توأم سیگار و الکل، بیشتر بروز پیدا می‌کنند.
۳. بیماری قلبی: الکل، به‌طور مستقیم موجب آسیب دیدن عضلة قلب و بی‌کفایت شدن و نارسایی آن می‌شود. از طرف دیگر، ایجاد لخته در عروق کرونر قلبی، به سبب اختلال در سیستم انعقاد خون، موجب سکته قلبی و همچنین سکته مغزی می‌شود. الکل؛ موجب بی‌نظمی ضربان قلب، افزایش شدید و گاه افت شدید فشارخون می‌شود. افزایش شدید فشارخون، به سهم خود در دراز مدت، موجب آسیب دیدن کلیه‌ها می‌شود.
۴. بیماری کبدی: مصرف الکل، یکی از علل عمده آسیب دیدن کبد، در جوامع غربی است. الکل، مستقیماً به سلول‌های کبد آسیب می‌رساند و ابتدا موجب بیماری کبد چرب و سپس باعث نابودی بافت فعال کبد و سیروز کبدی و نهایتاً مرگ می‌گردد.
۵. کم‌خونی و اختلالات تغذیه‌ای: الکل؛ کالری فراوان دارد و موجب سیری کاذب می‌گردد؛ بنابراین فرد معتاد، غذای کافی و سالم نمی‌خورد و دچار انواع کمبودهای تغذیه‌ای به‌ویژه کمبود ویتامین‌های گروه A، B و C و انواع املاح ضروری می‌شود.
کمبود ویتامین B۱ به‌ویژه موجب افزایش ضربان قلب، پرفشاری خون، تورم اندام‌ها، ایجاد مایع صفاقی و اتّساع بیمارگونه و ازکارافتادن قلب می‌شود.
۶. بیماری‌های عفونی: الکل، سیستم ایمنی بدن را تضعیف می‌کند و میزان ابتلا به سل، ذات الریه، بیماری‌های مقاربتی و ایدز در افراد الکلی افزایش چشم‌گیر نشان می‌دهد. البته شیوع بیماری‌های مقاربتی در این افراد به بی‌بندوباری جنسی آنان نیز نسبت داده شده است. در برخی کشورها، به‌طور پیش‌گیرانه، داروی ضد سل به افراد الکلی تجویز می‌شود تا پیشاپیش در مقابل آن مقاوم شوند.
۷. التهاب معده و لوزالمعده: الکل؛ موجب آسیب دیدن سلول‌های مخاطی معده و زخم و التهاب معده می‌شود. لوزالمعده نیز در اثر مصرف الکل دچار التهاب شده و فرد به درد شدید شکم و اسهال غیر قابل درمان، مبتلا می‌شود. بیش از ۶۰ درصد از موارد التهاب لوزالمعده در جهان ناشی از مصرف الکل است.
۸. نقرس: بیماری نقرس در الکلی‌ها شایع‌تر است و اگر فردی که نقرس دارد الکل مصرف کند، بیماری او تشدید می‌شود. درد شدید و آسیب مفاصل از عوارض نقرس است.
۹ نشانگان الکل جنینی: چنانچه مادر باردار، الکل مصرف کند، صدمات غیرقابل جبرانی بر جنین وارد خواهد آمد. عقب‌ماندگی ذهنی، کوچک بودن مغز و جمجمه، کوچک بودن صورت، کاهش شکاف پلک‌ها، ناهنجاری پُل بینی، ناهنجاری قلبی، ناهنجاری مفاصل و مرگ‌ومیر جنین و نوزاد از عوارض مصرف الکل توسط مادر باردار است. در یک بررسی، اثرات الکل بر روی جنین مادران الکلی آزمایش شد و مشخص گردید که نوشیدن زیاد و سپس قطع مصرف الکل در دوران بارداری، اثراتی را بر جنین می‌گذارد. در این آزمایش از ۳۲۲ نوزادی که غیر طبیعی بودند، ۳۲ درصد متعلق به مادران مشروب‌خوار در حد افراط، ۱۴ درصد متعلق به مادران مشروب‌خوار در حد متعادل و ۹ درصد متعلق به مادرانی بود که دیگر الکل نمی‌نوشیدند. همچنین ۲۰ مورد از ۱۶۲ نوزادی که پس از تولد دچار سندرم قطع الکل (یک نوع بیماری) بودند، متعلق به مادرانی بودند که در دوران بارداری‌شان روزانه ۳۰۰ میلی لیتر یا بیشتر مشروبات الکلی می‌نوشیده‌اند.
۱۰. آسیب دیدن مفاصل: الکل با آسیب رساندن به عروق، تقریباً بر تمامی اعضای بدن اثر سوء دارد، ولی نوع بسیار وخیم آن «مرگ استخوان» و «نکروز سر استخوان ران» است. این بیماری وخیم که بیشتر، جوانان بالغ را مبتلا می‌کند، دو علت عمده دارد: یکی ناشی از ضربه به استخوان و دیگری مصرف الکل و داروهای حاوی کورتون است. مصرف الکل، موجب آسیب عروق خون‌رسان به استخوان شده، استخوان می‌میرد و فرد، پس از مدتی زمین‌گیر می‌شود. هیچ نوعی درمان قطعی برای این بیماری شناخته نشده است، هرچند روش‌های جراحی، پیوند استخوان و تعویض مفصل، در این افراد انجام می‌شود.
۲) آثار الکل بر روی بدن
• پوست و مو: بدن فاقد مواد مغذی لازم برای سلامت پوست و مو می‌شود. توصیه‌ها: مصرف غذاهای مغذی به‌خصوص غذاهای غنی از ویتامین‌های A و C، پروتئین و روی.
• قلب و گردش خون: دریافت کم پروتئین، باعث تحلیل و لاغری عضلات می‌شود. اغلب، التهاب به‌همراه افزایش ذخایر چربی در بدن و افزایش فشارخون به‌وجود می‌آید.
• کبد: ذخایر ویتامین‌ها و املاح کاهش می‌یابد. تورم بیش از حد کبد، از تولید صفرا و عمل فیلتراسیون (تصفیه کبدی) جلوگیری کرده و باعث کاهش اشتها می‌شود.
• لوزالمعده: تحریک کبد و تورم حاصل از آن، جریان آنزیم ها را به معده مسدود کرده و منجر به بروز اختلالاتی درهم و دیابت می‌شود.
• کلیه‌ها: التهاب- عفونت‌های پی‌درپی – افزایش دفع آب از بدن و در نتیجه افزایش کمبود مواد مغذی.
• سیستم عصبی مرکزی و هیپوتالاموس: الکل و مواد مخدر، باعث به وجود آمدن اختلال و آشفتگی در سیستم عصبی می‌شوند. روی حافظه، توانایی یادگیری، فکر کردن و هماهنگی بدن اثرات بدی دارند. الکل سلول های عصبی را که قادر به تولید مثل مجدد نیستند، از بین می‌برد.
• با مصرف الکل و مواد مخدر، مرکز کنترل اشتها در هیپوتالاموس، پیام های اشتباهی درباره گرسنگی و تشنگی به بدن می‌فرستد.
• غشای موکوسی سلول ها: باعث اختلال در عمل غشاهای مری، معده و مقعد می‌شود. تغذیه متعادل و مناسب باعث ساخت مجدد این بافت های از بین رفته خواهد بود.
• روده ها: کاهش زمان عبور غذا از روده ها، افزایش خطر جذب ناقص مواد غذایی و بروز انواع سرطان.
• مقعد: به دلیل هموروئید (خونریزی) در این ناحیه، دفع مواد زاید کاهش می‌یابد (یبوست) یا این که منجر به بروز اسهال می‌شود. توصیه‌ها: مصرف غذاهای حاوی فیبر فراوان، ورزش کردن، نوشیدن آب.
• مقادیر خونی: مصرف الکل و مواد مخدر روی مقادیر خونی در بسیاری از مواد مغذی اثر دارد. اگر مقدار دریافت کلسترول (چربی مصرفی) به طور دقیق اندازه‌گیری نشود، ممکن است سطح کلسترول خون نرمال به نظر آید. توصیه‌ها: آزمایش خون توصیه نمی‌شود تا اینکه ۶ تا ۱۲ هفته از ترک اعتیاد بگذرد و ما از مقادیر خونی خوانده‌شده، مطمئن شویم. دانشمندان اعلام کردند مصرف الکل باعث افزایش احتمال آلودگی بدن انسان به ویروس اچ.آی.وی می‌شود. با توجه به اینکه مصرف الکل در بین افراد آلوده به ویروس اچ.آی.وی بالاست، نتیجه این تحقیقات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. براساس یک تحقیق انجام‌شده، در ۴۱ درصد از بیماران مبتلا به ویروس اچ.آی.وی، در پی مصرف الکل، ضعیف شدن بدن در مقابل ویروس اچ.آی.وی و افزایش حساسیت و احتمال آلوده شدن بدن به این ویروس، مشهود بوده است.
۳) عوارض عصبی
مغز و اعصاب، هدف اصلی الکل است و عمده تخریب غیرقابل‌برگشت ناشی از مصرف الکل، در سیستم عصبی رخ می‌دهد. طبق آمار، بیش از پانزده میلون معتاد به الکل در آمریکا زندگی می‌کند که حدود ده میلیون نفر از آنان دچار عوارض عصبی مزمن به‌ویژه اختلال شناختی و زوال عقل مشابه با بیماری آلزایمر شده‌اند، عوارض عصبی نسبتاً شایع در افراد الکلی مشاهده می‌شود که عبارتند از: التهاب و اختلال اعصاب ، پارستزی که احساس‌های لمسی غیر ارادی مثل سوزن‌سوزن شدن، سوزش یا مورمور شدن و کرختی اندام‌ها و پوست، اختلاف در نحوه راه رفتن که ویژه افراد الکلی است.
توهم یعنی در ک حسی، بدون وجود محرک بیرونی واقعی مانند شنیدن صدا یا لمس نمودن چیزی که وجود ندارد یا شنیدن صداهایی که فرد آن را واقعی می‌انگارد، هذیان یعنی عقیده باطنی، مبتنی بر استنباط نادرست در باب واقعیتی بیرونی، باوجود دلایل عینی و آشکار برخلاف آن عقیده، مانند این که فرد بر این باور است که مطالب روزنامه‌ها و تلویزیون، در مورد اوست درحالی‌که واقعاً چنین نیست، همچنین علائم خفیف‌تر بیماری‌های روانی مثل اضطراب شدید و بی‌قراری و دوره‌های خُلق شاد و متعاقب آن افسردگی.
عارضه بسیار وخیمِ دلیریوم ترمنس نیز عارضه‌ای است که در اثر قطع مصرف الکل در معتادان به آن رخ می‌دهد و یک اورژانس پزشکی محسوب می‌شود. دلیریوم به اختلال روانی حاد و قابل بازگشت با ازخودبی‌خود شدن، وقوف نداشتن به زمان و مکان، آسیب دیدن هشیاری، بی‌ثباتی خلق‌وخو، رفتار نامتناسب و غیرمنطقی و خشونت‌آمیز اطلاق می‌شود. این واکنش پس از قطع مصرف الکل، ظرف سه تا چهار روز، با علائم تحریک سیستم عصبی خودکار، شامل طپش قلب، تب بالا، تعریق شدید، پرفشاری خون، توهّم بینایی و لمسی و سایر علائم دلیریوم که بدان اشاره شد، بروز می‌کند و اگر درمان مناسب شروع نشود، بیمار به حالت اغما رفته، فوت خواهد کرد. تشنّج پایدار و شدید و تحریک‌پذیری از سایر علائم قطع مصرف الکل است که حتی در صورت درمان و زنده ماندن فرد، عده زیادی از بیماران تا آخر عمر، حملات صرع را تجربه خواهند نمود و هرگز به سطح سلامت اولیه نخواهند رسید.
نشانگان ورنیکه ـ کورساکوف که نوعی التهاب و تورّم مغز در اثر مصرف الکل است، یکی دیگر از عوارض وابستگی به الکل می‌باشد که با اختلاف عصبی حاد و شدید به‌صورت فقدان ارتباط و هماهنگی بین احساس و تفکر، فقدان هماهنگی بین اعصاب و عضلات که به‌صورت اختلال در راه رفتن بروز می‌کند و آتاکسی نامیده می‌شود و در صورت درمان نشدن، تمام علائم فوق به‌طور غیر قابل‌بازگشت و دائمی فرد را خواهند آزرد و همچنین فراموشی مزمن ایجاد خواهند کرد.
فصل‌نامه پایش سبک زندگی، سال پنجم، شماره ۲۴، بهار ۱۳۹۷، صفحات ۶۳-۶۸.