روش‌های رفتاری تقویت و ارتقای معنویت
محمدرضا آتشین‌صدف/
لازم است به این نکته اساسی اشاره شود که روان‌شناسان رفتاری یا رفتارگرایان معتقدند که بیشتر رفتارها، وسیله‌ای برای ارضای نیازهاست؛ مثلاً انسان گرسنه به‌دنبال غذا می‌گردد (نیاز به غذا) و فردی که محرومیت از محبت و توجه دارد، کوشش‌ها و رفتارهایش در راستای برآورد این نیاز اساسی سامان می‌یابد. رفتارهای مذهبی و معنوی اگر به‌درستی مورد بررسی قرار گیرند مثل سایر رفتارها در راستای برآورد نیازها شکل گرفته‌اند. در برخی موارد افراد نیاز به قدرت و ثروت را از راه رفتارهای دینی برآورده می‌کنند که در این‌صورت گفته می‌شود یک عامل بیرونی به‌عنوان تقویت عمل می‌کند. اگر لذت واقعی از رفتار دینی فرد گسترش ارتباط با خدا باشد، گفته می‌شود که یک انگیزه درونی بر رفتار او حاکم است.
مربیان و استادان رفتارگرا می‌توانند رفتارهای دینی را با تقویت ایجاد و حفظ نمایند. همراه با پیشرفت فرد از میزان تقویت بیرونی کاسته شده و تقویت درونی (قربه الی الله) احیاء می‌شود. این فرآیند را تبدیل پیامد ملموس به پیامد معنوی می‌نامند، یعنی حذف تدریجی پیامدهای سطح پایین و بیدار نمودن پیامدهای سطح بالاتر.
مهم‌ترین روش‌های مورد استفاده توسط روان‌شناسان در افزایش دینی عبارتند از:
الف) تقویت
وقتی افراد رفتارهای دینی و معنوی انجام می‌دهند لازم است آنان را با تقویت‌کننده‌های متناسب تقویت نمود. تقویت فوری، متناسب با نیازهای آن‌ها بلافاصله پس از رفتارهای معنوی و مذهبی موجب ثبات و پایداری این رفتارها در آنان می‌شود.
ب) تقویت تفکیکی
در این رفتار به‌تدریج افراد را برای انجام رفتارهای دینی تقویت می‌کنیم. رفتارهایی که رفته‌رفته ملاک‌های بالایی را برای تقویت رفتارها دریافت می‌کنند. به‌عنوان مثال اگر در هفته به‌خاطر خواندن هفت آیه از قرآن فرد را تقویت می‌کنیم، در هفته دوم چهارده آیه هفته سوم بیست آیه و همین‌طور ملاک را برای تقویت به‌تدریج بالا می‌بریم.
ج) شکل‌دهی رفتار
شکل‌دهی رفتارها عبارت است از تقویت تفکیکی تقریب‌های متوالی رفتارها در راستای رفتار نهایی. در آیه رفتارهای دینی و معنوی در افراد می‌توان تقریب‌های تدریجی رفتار صبورانه را دقیق مشخص کرد. این تقریب‌ها با توجه به رفتار نهایی مطلوب در نظر گرفته می‌شوند. مثلاً در آموزش صبر به‌عنوان یک رفتار نهایی (هدف)، در صورت بروز مشکلات به فرد می‌گوییم بهتر است صبر کند. اگر او شروع به صبر کردن نمود (یعنی جزع و کسالت، گریز از موقعیت و یا پرخاش‌گری نکرد) او را تقویت می‌کنیم هر موقع شروع به شکایت، جَزَع، پرخاش‌گری و فرار از موقعیت کرد، تقویت‌ها را از او پس می‌گیریم و شرایط را طوری تنظیم می‌کنیم که رفتارهای رقیب صبر (پرخاش‌گری در صورت ناکامی، فرار از موقعیت، جز شکایت و غیره) نتوانند تقویت دریافت کنند. این امر موجب می‌شود که رفته‌رفته افراد رفتارهای صبورانه را در پیش گیرند و از رفتارهای دیگر در صورت بروز مشکلات (به رفتارهای مناسب مثل حل مسئله و مشاورت با افراد ذی‌صلاح) پرهیز نمایند.
د) خودآموزش‌دهی
در این روش به افراد آموزش داده می‌شود تا با بیان جنبه‌های مثبت فضایل معنوی (رفتارهای معنوی) و ضررهای رفتارهای غیر دینی، به خود آموزش دهند که از فضایل استفاده کنند؛ به‌عنوان مثال درباره صبر کردن به‌عنوان رفتاری معنوی، فرد می‌تواند به خود القا کند که اتفاق پیش‌آمده با شکایت و جزع و بی‌تابی کردن بهبود نمی‌یابد، بلکه بی‌تابی باعث می‌شود دیگران به ضعف انسان پی ببرند؛ بنابراین بهتر است که به‌جای بی‌تابی، تعادل روانی خود را با صبر به‌دست آورد و پس از آن به حل مسئله پیش‌آمده بیندیشد و از روش‌های حل مسئله استفاده کرده مسئله را از راه معقول حل کند.
در حقیقت صبر کردن اکثراً زمانی مطرح می‌شود که افراد عوامل ناخوشایند بیرونی را نمی‌توانند تغییر دهند و به‌همین جهت به تغییر درون خود می‌پردازند تا بتوانند تعادل روانی خود را حفظ کنند و به‌محض حفظ تعادل روانی خود، تغییرات اساسی در درون آنان ایجاد می‌شود. احتمال دارد که آنان به تفسیر دوباره اتفاق نامطلوب بپردازند و آن حادثه را از زاویه دیگری ببینند و همچنین احتمال دارد که در آن حادثه معنایی پیدا کنند که زندگی آنان را تغییر دهد.
ه) معرفی الگو
یکی دیگر از روش‌های آموزش معنویت در زندگی افراد نشان دادن الگوهای معنوی و دیندار است. الگوها می‌توانند تارخیی مثل حضرت نبی اکرم (ص) یا مثل انبیای مرسل (ع) باشند که همگی الگوی اخلاق و حسن رفتار و مقاومت بودند و در مقابل آزار و اذیت دیگران صبر در پیش می‌گرفتند و معتقد بودند:
و چرا بر خدا توکل نکنیم و حال آنکه ما را به راه‌هایمان رهبری کرده است و البته ما بر آزاری که به ما رساندید شکیبایی خواهیم کرد و توکل‌کنندگان باید تنها بر خدا توکل کنند.
وَمَا لَنَا أَلَّا نَتَوَکلَ عَلَی اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَی مَا آذَیتُمُونَا وَعَلَی اللَّهِ فَلْیتَوَکلِ الْمُتَوَکلُونَ[1]
البته تأثیر الگوهای تصویری در سینما و فیلم‌های ویدئویی بیشتر از خواندن رفتار افراد دیندار است. به‌همین جهت توصیه می‌شود که در سیما و سینما، فیلم‌ها و تصاویر افراد دینداری نشان داده شود که خداوند در قرآن توصیه نموده است و به‌نحوی نشان دهند که امروزه انسان‌ها در مشکلات خود در زندگی می‌توانند از این الگوها تبعیت کنند.
و) تقویت تفکیکی رفتارهای رقیب
باورهای دینی بیشتر در مواقعی مطرح می‌شوند که انسان‌ها در مقابل رفتارهای رقیب قرار می‌گیرند که یکی از آن‌ها از لحاظ مذهبی نامناسب است (مثل شهوت، خشم و کینه‌توزی) و یکی دیگر از از لحاظ مذهبی مناسب و پسندیده است (عفت، حلم، گذشت). در این‌صورت با تقویت رفتارهای رقیب مناسب و تضعیف رفتارهای نامناسب تربیت معنوی صورت می‌گیرد. لازم به یادآوری است که پرورش معنویت اسلامی و دینداری روش‌های ویژه‌ای دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به نیایش، تمرکز، مراقبه و خواندن قرآن و سایر کتاب‌های دینی، بخشایش‌گری و توبه، عبادات و انجام اعمال مذهبی، کمک‌رسانی به دیگران و انجام خدمات داوطلبانه و جستجوی رهنمودهای معنوی اشاره کرد.
[1]. ابراهیم، آیه ۱۲.